İlim ile ya da zulüm ile yönetim: Geleneklerimizde “saadet” ya da “kut ve küç” veren dâhil tüm bilgiler yönetim -daha doğrusu sevk ve idare- bakımından esastır. Geleneğimizde zulüm ile yönetim yoktur, gönüllülük esastır. Gönüllülük esas olduğunda ilimsiz yönetim nasıl mümkün olur? İlmin aracı-içeriği-şekli değişkendir, hepsi bu. Geleneğimizi şekillendiren ilim ile yönetimde sürekli olan ölçümdür. Aktör kapasitelerinden tutun coğrafya ve zaman kadar siyasi evrene giren her şey daima ölçümlenmiştir. Provizyonizm deyin, fiskalizmle temellendirin, ölçüm esastır. Ölçülmeyen biçilemez, biçilmeyen geliştirilemez.

Referans siyasi sistemlerde de ölçüm esastır: İster disiplinci-katı merkeziyetçi olsun ister ele almacı-âdem-i merkeziyetçi sivil topluma dayalı olsun, esas olan ölçümdür. Vakıa serileri siyasi sistemin bütünü karşısında sürekli-vazgeçilmez biçimde ölçümlenir. Ölçümün ölçütü akıldır/tecrübedir, değişmeyen faaliyet, ölçümdür. İktidarın gözü çoğuldur tekildir, yereldir, merkezidir, esas değişmez. Gözlenen pasif gözleyen iktidarı tekelleştirendir, başka mesele! Daima ve etkin olan ölçümdür. Kıta Avrupa’sında sürekli reformun, Anglo Sakson’larda onarımın vazgeçilmezi tektir: Ölçüm.  Bizim cihetten 32 yılda tamamlanan tahrir defterlerinden 3 yıl sonraki seferin iaşe bedelinin peşin ödenmesine kadar. Referans Batı'da ölçüm nüfus ve nitelikleriyle başlar, sonunu kimse bilemez, ölçüm bitmez. Halen, şu an bile!

Siyasi istikrar ölçümleri; primitif siyasi sistemlerin “iaşe”cilikleriyle temellendirilsin, ister İngilizlerin savunma-emperyal amaçlı İskoç özenli ölçüm teknikleriyle ağırlık kazandırılsın ister Amerikan “think thank” teknikleriyle yapılandırılsın, değişmez siyasi faaliyettir. Ancak bahsimiz bakımından siyasi istikrar ölçümünün konu-hedefi farklıdır. Bu süreçte vakıa ile kaide/düzenleme karşısında iyi analistin konumu, daima, “arasındalık”tır. Misal İngiliz (science of distance) ve Osmanlı geleneğinde (ilm-i tedbiri menzil) cari olan budur. (Öze ya da sınıra yaslanan hukuk ve güç yitiren ya da kazanan vakıa)

Risk, hedeflenen sonuçla gerçekleşme ihtimali arasında farkın açılmasıdır. Olağan ve bireye dair hayatta risk budur.

Oysa siyasi riskin tanımı izaha muhtaçtır. Siyasi sistem, kararlarının sonuçlarını sigortalamak, nakletmek ya da ötelemek bakımından birey kadar imkân sahibi değildir. Siyasi kararların söz konusu yoksunluğuna mukabil, özünde, diğer tüm kararlardan bağımsızlaşma ve onlar üzerinde sonuç yaratma bakımından nitelikleri mevcuttur. Bu nitelikler, siyasi kararın, egemenlik-yönetim ve sevk-idare etme kapasitesinden kaynaklanmaktadır.

Siyasi sistemin bağımsızlaşma ya da bağımsız karar üretme yeteneğinin yitirilmesi, temel siyasi risktir. Bu yitirme kati ve tek yönlü değildir kuşkusuz. Bazı alanda kazanım bazı alanda yitim olabilir. Burada kastedilen, teorik olarak özel bir alandaki yitimlerin bağımsızlaşma yeteneğini tahrip etmesidir. Bu yetenek yitirildiğinde siyasi sistemin bekasının zemini zayıflamış ya da kalmamış demektir. Sürekli olarak kritik an ya da sahada yanlış karar üreten siyasi sistemler ayakta kalamaz.

Bu nedenle siyaset, gelecekteki aşikâr iyiliği bugünden etkinleştirebilmek bakımından karşılaştığı riskleri ya bertaraf etmeli ya da kontrol altında tutabilmelidir. Siyasi riskleri giderim, bir imkân ve kabiliyet meselesidir. Bu imkân ve kabiliyetin gerek felsefi-düşünsel-kaidevî-kurumsal gerekse pratik ve kaynaklar bakımından temini şarttır. Söz konusu temin ve bunun muhafazası siyasi riski giderim bakımından belli bir gücü-dengelemeyi gerekli kılmaktadır.